Qədim ziyafətin mistikası: Beşbarmaq dağı
Beşbarmaq dağı, hündürlüyü 500 metr olan bu zirvə Siyəzənin cənub-şərqində, Bakının 40 km-lik məsafəsində, Xəzər dənizinin sahilinə yaxın ərazidə yerləşir. “Beşbarmaq” sözü azərbaycan dilindən tərcümədə “beş barmaq” mənasını verir. Növbəti səfərimə yola düşərkən ən ziddiyyətli hisslər keçirirdim..
Bir tərəfdən, erkən səhər və təzə, sərin hava məni oyandırdı — yorğun və bir az da çətin keçən həftədən sonra bir qədər yuxulu idim. Qarşıda Bakı ilə Beşbarmaq arasında yerləşən nisbətən səhralıq ərazidə nisbətən uzun bir yol var idi.
Yolumuz ölkənin şimalına, Böyük İpək Yolunun başlanğıcı hesab olunan “Xəzər qapıları” adlanan yerə doğru idi. Beşbarmaq… Uşaqlıq illərimdə tez-tez bu dağın möcüzələrin, mistik və qeyri-adi hallar baş verdiyi məkan kimi çəkildiyini eşitmişdim. İrəli gedərək deyim ki, mən özü bu cür möcüzələrə inanmıram. Amma fakt qalır ki, Bəşbarmaq qədim zamanlardan etibarən sirli bir məkan kimi əhatə olunub…
Məlumdur ki, qədim dövrlərdə Bəşbarmaq dağı Qafqaz Albaniyasının əhalisi tərəfindən ibadət yeri kimi istifadə olunurdu. Alman səyahətçi Adam Oleari, 1636-1638-ci illərdə Azərbaycana səfər etdikdə gördüklərini belə təsvir edirdi: «(Məbədin) qəbri qadın qoruyurdu. Qurban günü məbəd xalçalarla örtülürdü. Şəhərdən və uzaq bölgələrdən çoxlu qadınlar və qızlar buraya toplaşırdı. Ayaqqabılarını çıxarıb mağaraya daxil olur, qəbri öpür və arzularının həyata keçməsi üçün ətrafında oturub dua edirdilər».
Beşbarmaq dağından keçən qala divarını VII əsr coğrafiyaşünasları Xors-Van divarı adlandırırdılar. Bir sıra tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, bu qala Şirvan vilayətini Xursan ölkəsindən ayırırdı. XVII əsrdə şərqi Azərbaycana səfər etmiş hollandiyalı dənizçi-səyahətçi Van Streys yazırdı: «Dəniz kənarında bir dağ gördük. Ona Parmaх və ya Barmax deyirdilər. Dağın zirvəsi uzanmış göstərici barmağa bənzəyirdi. Bir zamanlar burada möhtəşəm qala var idi və bu ərazilərin müdafiəsi üçün xidmət edirdi. Bu qalaların əsasları və daş bulağı bu gün də qorunub saxlanılıb.»
Beşbarmaq qalası Qafqaz Albanıstanı ərazisində inşa edilmiş ilk sistemli müdafiə qurğusudur. Qala divarı dağdan Xəzər dənizinə qədər uzanırdı.
«Əgər sən Bakını görməmisənsə, bəs nəyi görmüsən? Nəyi?»
Mənim dostum, kimlə birlikdə yola düşmüşdük, yolu yaxşı tanıyırdı, orada bir neçə dəfə olmuşdu. Mən ona Beşbarmağa səfər edəcəyimi dedikdə çox həvəsləndi və mənə bu möhtəşəm dağın zirvəsində yerləşən qədim pirdən danışdı.
«Bir rəvayət var ki, peyğəmbər Xızır (Xıdır) — yaşıl geyimdə olan mifoloji varlıq — həyat suyu axtarışı zamanı dağın ətrafına gəlmiş və yeraltı dünyada yerləşən “canlı su” mənbəyini tapmışdır. Ondan içərək ölümsüzlüyə nail olmuşdur. Bu səbəbdən də bu məkan onun adı ilə adlandırılıb. Digər bir rəvayətə görə, Makedoniyalı İsgəndər həyat suyu axtararkən Xızırdan kömək istəyir. Peyğəmbər İsgəndəri iki bulağa aparır: birindən süd, digərindən isə palçıqlı su axırdı. İsgəndər yalnız bir bulaqdan içməyə icazə aldı. O, süd bulağını seçdi. Xızır isə palçıqlı sudan içdi və beləliklə ölümsüzlüyü qazandı.»
Bu qədim əfsanə uşaq vaxtı ona belə təsir etmişdi ki, hələ də yaddaşından silinməyib. Yol səmanın sonuna qədər uzanırdı… Ətrafda sonsuz səhralar, göy üzü və sahil boyunca uzanan dəniz vardı. Uzaqda dağ zirvələrinin qabarıq konturu görünürdü. Bu Qafqaz idi. Köhnə. Güclü. Mərhəmətli. Səfərimizin məqsədinə çatanda biz böyük bir insan kütləsinin, maşınlar və digər nəqliyyat vasitələrinin əhatəsində idik. Yanında yerləşən məscid çox sayda ziyarətçini cəlb edirdi, baxmayaraq ki, rəsmi olaraq o, pirlə əlaqəli deyildi. Məsciddə rastlaşdığımız yerli mollaya pir və Beşbarmaq dağı haqqında nə bildiyini soruşduqda, cavabı bizi təəccübləndirdi — dedi ki, bunlar uydurmadır və nağıllardır, din ona inanmağa icazə vermir. O, əleyhinə kifayət qədər güclü arqument gətirdi ki, mübahisə etmək mümkün deyil. Onun sözlərinə görə, çox qədim zamanlarda məhz bu dağda Peyğəmbər Musa ilə Peyğəmbər Xızır görüşüb. Bu görüş Müqəddəs Kitabda qeyd olunub, doğrudur. Amma həmin görüş Sina dağında, yəni minlərlə kilometr cənubda, yəhudilərin Misirdən çıxışı zamanı baş verib.
Mifologiyaya görə, Xızır obrazı əsasən od, isti, məhsuldarlıq və oyanan təbiətlə bağlıdır. Buna görə də, müasir Azərbaycanda islamın dominant roluna baxmayaraq, ölkədə yaşayan xalqların dünyagörüşündə erkən dinlərin elementləri qalmaqdadır, hətta müsəlmanlar bu müqəddəs məkanın ibadət ənənələrini islama uyğunlaşdırmağa çalışırlar.
Biz axtarışlarımıza davam etdik. Məscidin qapısı önündə qoca bir qadın bizə toxum almağı təklif etdi və eyni zamanda soruşdu ki, bizi buraya nə gətirib — dedi ki, siz uşaqlar zəvvarlara oxşamırsınız. Mən ona Beşbarmaq və onun əhatəsindəki sirr haqqında daha çox məlumat almaq istədiyimi söylədim. O, üzündə çoxlu qırış olan təbəssümlə dedi: «Dağın zirvəsində bir bulaq var. Əfsanəyə görə, o, peyğəmbərin göz yaşlarıdır və bulağa şəfa gücü verib. Dağın zirvəsinə aparan dar və sürüşkən bir yol var. Təmiz niyyətli insan bu yolu asanlıqla keçə bilər, pis niyyətli isə yıxıla bilər. Bulağa çatan adamın arzusunun mütləq yerinə yetəcəyi deyilir.»
Artıq evə qayıdarkən, Abşeronun tanış mənzərələri yenidən gözlərimə dəyəndə, Robert Rojdestvenskinin bir şeir parçası yadıma düşdü, baxmayaraq ki, orada Bakıdan bəhs olunurdu. Amma bu misralar Azərbaycan köhnəliklərinin, turizmin və folklorun atmosferini heyrətamiz dəqiqliklə çatdırır: «Əgər Bakını görməmisənsə, onda nəyi görmüsən? Nəyi?»
Müəllif: Tofiq Babaev.
