Səyahətçi Asif İlyasovun Qeydləri – «Namibiya» (davamı)
Kaprivi Azadlıq Küləyi
Afrika qitəsində üç növ timsah yaşayır. Ən böyüyü Nil timsahıdır – bu, əsl timsahlar fəsiləsinə daxil olan iri sürünəndir. O, Afrikada yayılıb və ölçüsünə görə dünyada ikinci yerdədir – yalnız duzlu su timsahından geri qalır.Ümumilikdə timsah növləri az deyil. Müasir dövrdə əsl timsahlar fəsiləsi (Crocodylidae) ən azı 15 növü, alliqatorlar fəsiləsi (Alligatoridae) 8 növü və qaviallar fəsiləsi (Gavialidae – bəzən əsl timsahlar fəsiləsinə daxil edilərək alt fəsilə kimi götürülür) isə 2 növü əhatə edir. Mən isə bunları xüsusilə qeyd etmək istərdim:
Crocodylus acutus — İti burunlu timsah ,Crocodylus halli — Yeni Qvineyaya məxsus endemik növ. Bu növ amerikalı zooloq Filip Hollun (Philip Hall) şərəfinə adlandırılıb.Crocodylus intermedius — Orinoko timsahı,Crocodylus johnstoni — Şirin su timsahı,Crocodylus mindorensis — Filippin timsahı,Crocodylus moreletii — Mərkəzi Amerika timsahı,Crocodylus niloticus — Nil timsahı.
Timsahlar və alliqatorlar tez-tez ağızlarını açıq saxlayırlar – bu, bədənlərinin həddindən artıq qızmasının qarşısını almaq üçündür. Lakin bu davranışın başqa bir vacib səbəbi də var. Timsahların qonşuluğunda yaşayan quşlardan biri – timsah “nəzarətçisi” adlanan misir qaçqını (plover) timsahların ağzı daim açıq olanda onların dişlərini təmizləyir. Bu quşlar eyni zamanda həm stomatoloq-gigiyenist, həm də təhlükə xəbərçisi rolunu oynayır.Timsahı vurmaq üçün ən effektiv yer onun başıdır – öldürücü nöqtənin ölçüsü təxminən toyuq yumurtası böyüklüyündədir. Hədəfi dəqiq vurmaq üçün ya timsah birbaşa sizə baxırsa, gözləri arasındakı nöqtəyə, ya da timsah profildədirsə, “gülümsəmə xəttinin sonuna” nişan almaq lazımdır.Təxminən iki saat sonra nəhayət ki, bir timsah gördük – başının bir hissəsini sudan çıxarmışdı, sahilə yaxın idi və biz ona təxminən 70 metrlik məsafəyə qədər yaxınlaşa bildik.
Biz sakitcə ona daha 20 metr yaxınlaşıb, dəqiq müəyyən etdik ki, atəş açmaq mümkündür. İndi düzgün atəş etmək lazım idi. Deyə bilmərəm ki, ovçu üçün bu vəziyyətdə, yüngülcə hərəkət edən qayıqda oturaraq nişan almaq tam rahat idi, baxmayaraq ki, karabin möhkəm şəkildə üçayaqlı dayaq üzərində sabitləşmişdi. Baş çox gözəl görünürdü. Bu gün bizimlə Tikka 338 win mag idi – bu silahın imkanlarını yoxlamağın vaxtı çatmışdı (sonradan biz onları tam mənası ilə gördük).Hamımız diqqətlə atəşi gözləyirdik, çox da gözləməli olmadıq – atəş səsi eşidildi və timsah konvulsiv şəkildə kürəyinin üstünə çevrilib qıcolmalarla hərəkət etməyə başladı. PH motorçunu üç dəfə təkrarlayaraq çağırdı ki, timsaha tez yaxınlaşsın. “Gena” (timsah) artıq suda sakitləşmişdi və suyun altına dalmaq nişanəsi belə yox idi. Əgər atəş uğursuz olsaydı, onda trofeylə vidalaşa bilərdik – o, dalıb hansısa kötüyün altına girər və orada ölərdi. Məsələn, duzlu su timsahı maksimum beş dəqiqə suyun altında qala bilər, Nil timsahı isə iki saata qədər. Əgər mədəsində daş varsa, daha dərinlərə də daldıra bilər.Timsahların daş udmasının ikinci səbəbi isə həzm sisteminə kömək etməkdir. Bizim vəziyyətimizdə trofey lazım deyildi – çünki bu timsah ixrac üçün nəzərdə tutulmamışdı – amma özünü yaxından görmək maraqlı idi. Amma nəyi görmək? Baş 338 kalibrli güllədən demək olar ki, dağılmışdı – elə böyük bir dəlik açılmışdı ki, təsəvvür etmək belə çətindir.
Yolda suyun içindən gənc bir camışın meyitini də tapıb qayığa götürdük – bu, yerli ekoloji hesabat üçün lazım idi. Fotosessiyadan sonra trofeyi yerli təşkilatçılara təqdim etdik və yolumuza davam etdik. İndi isə səhnəyə çıxma vaxtı gəlib: Hippopotamus!
Afrikada begemotların adları ölkədən və xalqlardan asılı olaraq çoxdur, məsələn: mvuu, mfubu, kubu, kiboko və s. Hazırda dünyada təxminən 125 min begemot yaşayır (belə qəbul edək). Bu, çənəsini 150–180 dərəcə bucaqla aça bilən yeganə heyvandır. Begemotun 36 dişi var — hər çənədə 2 iti diş (kəsici), 4 kəsici diş, 6 kiçik azı diş və 6 böyük azı dişi yerləşir.
Diş minasının üst qatı sarı rəngdə olur, bu qat istisna dərəcədə möhkəm və davamlıdır. Suayğırlarının it dişləri və kəsici dişləri olduqca böyükdür; bu dişlər heç vaxt ot və ya digər bitkiləri qoparmaq və çeynəmək üçün istifadə olunmur — əsasən it dişləri silah kimi, kəsici dişlər isə həm silah kimi, həm də xüsusilə duzlu torpağı qazarkən istifadə olunur. Bəzən nadir hallarda bir metrdən uzun, hiperatrofiya olunmuş kəskin dişləri olan erkək suayğırlarına rast gəlinir — 122 sm uzunluqda diş qeyd olunub (görsəydiniz, inanmazdınız).
Kolumbiyada invaziv növ kimi suayğırlarını da unutmayaq. 2023-cü ildə Kolumbiya hökuməti, Pablo Eskobarın keçmiş rançosunun ətrafındakı təxminən 70 suayğırını qəbul etmək üçün digər ölkələrə müraciət etmişdi. Orada bu heyvanlara uyğun şərait yaradılmış və onların çoxalması nəzarət altındadır. Kolumbiyada suayğırlarının sayını tənzimləyən təbii yırtıcılar yoxdur, onların nəcisi isə çayların su və dib tərkibini dəyişərək Kolumbiya kapibaraları və lamantinlərinin həyatını təhlükəyə ata bilər. 2022-ci ildə Kolumbiya hökuməti suayğırlarını rəsmi olaraq yad invaziv növ elan etdi.
Suayğır müasir dövrdə yaşayan ən böyük quru heyvanlarından biridir. Yaşlı erkəklərin çəkisi bəzən 4 tonunu da keçir və beləliklə, suayğırı kütlə baxımından fildən sonra ikinci yeri burunlu maralla paylaşır. Dadına gəlincə, suayğırı əti dana ətinə bənzəyir, duzlamaq, hisə vermək və qurudaraq saxlamaq olur. Ev heyvanlarının ətindən fərqli olaraq, suayğırı əti yağsız olur və bu da onu protein mənbəyi kimi daha qiymətli edir. Bir suayğırdan 520 kq təmiz ət və 30 kq daxili piy əldə edilir.Bu “çay atı”nın fiziki, daha dəqiq desək, sprint qabiliyyətlərini qiymətləndirməmək böyük bir səhv olar, çünki o, qaçarkən saatda 40 km-ə qədər sürətə çata bilir.
Vacib: Hər il təxminən 500 nəfər suayğırlarının dişləri nəticəsində həyatını itirir. Məhz buna görə artıq “Big 5” yox, “Big 6” deyirlər. Bu səbəbdən daim ayıq-sayıq olmaq lazımdır. Qeyd etmək istəyirəm ki, suayğırının vəhşi təbiətdə ömrü təxminən 40 ilə qədərdir. Bu dəfə işimiz bir az asan idi, çünki artıq bilirdik ki, bir neçə daxmadan ibarət kiçik bir kəndin yaxınlığında problemli bir suayğırı yaşayır, o, zaman-zaman kənddəki insanlara hücum edirdi.Əsas qayda sadədir – heç vaxt suayğırının suya yolunu bağlama. Çünki su – onun evidir və o, belə bir hərəkəti öz həyatına və ya mülkiyyətinə təcavüz kimi qiymətləndirir. Qısası, belə “qanunsuzluq” onun xoşuna gəlmir!
Təyinat yerinə çatdıq və uzaqdan onun başının yarısının kiçik bir göldə sudan çıxdığını gördük. Gölün dərinliyi təxminən 4–5 metr idi. Biz asta-asta suayğırına yaxınlaşmağa başladıq. Bu zaman PH “DAYAN” əmri verdi və başını diqqətlə müşahidə etməyə başladı. Məsafə olduqca rahat idi, lakin yenə də gözlə qulaq arasına və ya düz başın ortasına dəymək lazım idi. O, düz bizə baxırdı və əminəm ki, bizə nifrətlə baxırdı. Su altından gələn o soyuq və sərt baxışlar bizi dəlmə-deşik edirdi. O öz evində idi, bizsə qonaq. PH Botta ovçudan birbaşa alnının ortasına nişan almasını istədi – bax da gör, suayğırının alnını sudan baxanda necə ayırd edəssən?Atəş açıldı – boz bədən çox sakitcə suyun altına enməyə başladı. Necə durmuşdusa, eləcə də suya batdı. Bu cür batma PH-nin heç xoşuna gəlmədi. Mən əlbəttə, həmin atəş anını çəkdim, amma yenə də… gözləməliyik.Suayğırları nəfəs almadan su altında rahatlıqla 10 dəqiqə (maksimum 15 dəqiqə) qala bilirlər. Onlar həyatlarının çox hissəsini suda keçirsələr də, əslində yaxşı üzə bilmirlər. Əksər hallarda gölün dibində yeriyərək və ya axının gücü ilə irəliləyərək hərəkət edirlər.Artıq 20 dəqiqə keçmişdi, biz isə hələ də yuxarı qalxan nadir hava qabarcıqlarını müşahidə edirdik. Hətta qayıqda olmağımıza baxmayaraq, təhlükə zonasında idik. Ovçu bu müddət ərzində tüfəngin arxasında oturmuşdu, biz isə hamımız göldəki dərinliyə baxıb bir şey görməyə çalışırdıq.Hamı ucadan təxmin edirdi:
— “Yəqin ki, artıq ölüb”, — deyirdilər,amma heç kim qayıqla yaxınlaşmağa cürət etmirdi.
20-ci dəqiqədə PH əminliklə dedi ki, suayğırı bu qədər uzun müddət suyun altında qala bilməz. Hələ də su səthindəki qabarcıqlara baxmayaraq, Mayka “qayıqla yaxın getməsini” əmr etdi, çünki hazırda biz həmin qabarcıqlardan 20 metr məsafədə idik.
Feliks qayıqda ən yüksək yerə çıxdı və yuxarıdan suayğırının pəncəsini gördüyünü qışqırdı. Bu anda Mayk qayıqla hava qabarcıqlarının olduğu istiqamətə paralel döndü – əlbəttə, o, qayığı daha rahat idarə etmək istəyirdi, lakin dərhal PH-dən sərt xəbərdarlıq aldı və sürətlə qayığın burnunu suayğırının uzandığı yerə çevirdi. Biz getdikcə hava qabarcıqlarının çıxdığı yerə yaxınlaşırdıq, gərginlik havada asılı qalmışdı, hamı hər şeyə hazır idi.Feliks digərlərindən yuxarıda, sanki yelkənli gəminin dirəyində dayanmışdı və qışqırdı: “Hippo, Hippo!” Bu mənə Amerikanın kəşfini xatırlatdı – “Torpaq, torpaq!” – deyə dirəyin başında əyləşən matros sevinclə qışqırmışdı. Xristofor Kolumbun qorxu və tərəddüdlərlə dolu uzun səfəri başa çatmışdı, bizim Xristoforumuz – PH Boota da artıq narahat ola bilməz. Çay atı əldə edildi!
Ovçu düz alnından dəqiq atəş açmışdı – başın ortasında böyük bir dəlik var idi! Mayk və Feliks artıq suda idilər, onlar suayğırının nəhəng bədənini kəndirlə bağlayaraq sahilə doğru çəkməyə başladılar. Bu mövsümdə Kaprividə maşınlardan istifadə demək olar ki, mümkün deyil – çoxlu su var. Sözün düzü, qayıqla hərəkət etmək mənə həm rahat, həm də maraqlı göründü. Əlbəttə, suayğırını tam şəkildə sahilə çıxara bilmədik – onu yerindəcə parçalayacaqlar.Maraqlı bir məqam: bədənində əvvəlki güllə izini tapdıq. O, məməlinin qalın dərisinə ilişib qalmışdı. Biz bu yeri Milli Parkın işçisi olan Mayka göstərdik. Məhz buna görə də o, insanlara hücum edirdi – çünki yerlilər onu daha əvvəl narahat etmişdi, lakin uğursuz olmuşdular.Fotosessiyalardan sonra sakitcə lodca qayıtdıq. Səhər tezdən rançoya dönəcəyik, orada bir neçə gün də qalacağıq – məsafədən atəş açacağıq, bir az da antilopa ovlayacağıq və sonra artıq evə dönmək vaxtı gələcək. Kaprividəki azadlıq küləyi nə qədər xoş olsa da, evdəki külək daha yaxşıdır.
Amma mən mütləq yenə bura qayıdaram, yəqin ki, elə bu vaxtlarda! Bu gün çıxımı və gün batımı mənzərələri insanı biganə qoya bilməz – çünki Afrika əbədi bir sevgidir!
Müəllif: Asif İlyasov
Foto: Asif İlyasov
