«Xanım Fortuna» Fuad Salahyevin qələmindən
Bilirsinizmi, niyə Xalq rəssamı, heykəltəraş, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının prorektoru, professor Fuad Salahyev heç vaxt Fortunanın heykəlini yaratmağa cəhd etməzdi? Çünki onun fikrincə, müasir insanın Fortunaya münasibəti qədim yunanların heykəllərində əbədiləşdirdikləri təsəvvürdən xeyli fərqlənir — yəni qanadlı təkər üzərində dayanan, gözləri bağlı və bolluq buynuzu tutan qadın obrazından.
Fuad Salahyev hesab edir ki, tale xanımının bu günkü obrazı müasir dövrə uyğunlaşdırılmalı, müəyyən əlavələrlə zənginləşdirilməlidir:
«Qanadlı təkəri rahatlıqla rulet təkəri ilə əvəz etmək olar, bolluq buynuzunu isə bir dəstə bank kredit kartı ilə. Və əlbəttə, gözlərindəki bağı götürmək lazımdır, çünki Fortuna — heç də kor bir xanım deyil… Hər kəsə layiq olduğunu verir».
Fuad Salahyev hesab edir ki, Fortuna ona hələ dünyaya gələn zaman “qızıl nimçədə, göy haşiyəli” bir taleni bəxş edib:
– Mən xoşbəxtlikdən yaxşı bir ailədə doğulmuşam, sonradan gözəl insanlarla qarşılaşmaq, sevdiyim işlə məşğul olmaq imkanım olub – bu da Fortunanın mərhəmətidir. Kimsə onu öz müttəfiqi sayır, kimsə ötəri bir qonaq, başqası isə ümumiyyətlə onun mərhəmətinə inanmır, düşünür ki, “hər şey alnımıza yazılıb”.
– Bəs siz necə düşünürsünüz: fatalistsiniz, yoxsa insan öz yolunu özü seçir?
– Çox müdrik bir ifadə var: “Səndən – hərəkət, məndən – bərəkət”. Mən fatalist deyiləm, amma düşünürəm ki, həyat şəraiti, tərbiyə və təfəkkürə görə hər kəsə bir həyat xətti bəxş olunur. Yəni sənə həyat verilib, amma bu həyatı necə “əyəcəyin” – necə yaşayıb, nə verəcəyin – həm özünə, həm də başqalarına – artıq sənin özündən asılıdır. İnsan bu həyat xətti boyunca yol boyu topladığı təcrübə ilə hərəkət edir. Yox əgər həyatı boş yerə keçirsənsə, ondan nə gözləyirsən? İnsanın bir məqsədi, vəzifəsi olmalıdır. Biz bu dünyaya təsadüfən gəlməmişik, burada iz qoymalı, arxamızca gələnlər üçün bir pillə asanlaşdırmalıyıq.
– Həyatınızda elə anlar olubmu ki, düşünmüsünüz – bu xətti əyməyə gücüm çatmır? Mən maneələri nəzərdə tuturam.
– Əlbəttə ki, olub. Geriyə baxanda deyə bilərəm ki, belə anlar az olmayıb. Həyatın öz qıvrımları var, o düşündüyümüzdən qat-qat plastiktir. Orada həm qırıq xətlər var, həm də əyriliklər…
– Hansı uğurlarınızla fəxr edirsiniz?
– Nə ilə fəxr edirəm? Ailəmlə – gözəl həyat yoldaşım Gülə xanım var, artıq böyümüş iki övladım – Leyla və Emin, hər ikisi Filadelfiyada yaşayır. Fəxr edirəm işimlə – işsiz özümü təsəvvür etmirəm.
– İşləriniz arasında xüsusi sevdikləriniz və ya əksinə, sevmədikləriniz varmı?
– Hər bir əsərim mənə əzizdir. Bu, sanki bir anaya “hansı övladınızı daha çox sevirsiniz?” – deyə soruşmaq kimidir. Təbii ki, sonradan işlərimə baxanda öz-özümə deyirəm: burada başqa cür işləyərdim. Amma anlayıram ki, həmin dövrdə başqa cür hiss edə bilməzdim, bu – dünənki mənim şahidliyidir.
– Amma elə şeylər var ki, heç olmasa bu emalatxanada, sizə xüsusilə əzizdir – xatirə kimi?
– Bəli, baxın bu lövhəyə – bu, Moskvada Surikov adına Dövlət Rəssamlıq İnstitutunda oxuduğum zaman yaşadığım evin nömrəsidir. Onun dəyəri ondadır ki, informasiya daşıyır. Əslində sənə əziz olan hər bir əşya informasiya daşıyıcısıdır. Yeni interyer yarada bilərsən, amma həyatının xoş anlarını sənə xatırladan əşyanın istiliyini heç nə əvəz edə bilməz. Məsələn, adi kəsik stəkanı götürək – onu bu gün asanlıqla tapa bilməzsən – amma o, bizim bağlı olduğumuz bir dövrün ruhudur.
– Deyin, həyatınız boyu daim yaradıcılıqla məşğul olduğunuz halda, heç nəyisə sındırmısınızmı?
– Gül qabı – babamdan qalmışdı. Ailəmizin yadigarı idi. Nəsildən-nəslə ötürülürdü. Sadə bir gül qabı idi, amma bu sadəlikdə böyük gözəllik vardı. Bütün sadə şeylər gözəldir. Sadəlik həmişə təmtəraqlı, mürəkkəb şeylərə qalib gəlir.
-Sellofana bükülmüş bu heykəlin arxasında nə gizlənir? Elə bil atın cizgiləri sezilir…
-Bu, hal-hazırda üzərində çalışdığım əsərdir. Amma onu açmaq istəmirəm. Bitməmiş işləri göstərməyi xoşlamıram. Bu, atlı bir fiqurdur. Döyüşçü. Bu heykəli təxminən 15 il əvvəl yaratmışdım, indi onu daha böyük ölçüdə hazırlayıram. Əsər simvolikdir: insan ata minəndə bir anlıq onunla bir bütün olur. Mən də məhz bu vəhdəti yaratmaq istədim. Plastik vəhdət – obrazlı vəhdəti ifadə edir… Qarşıma həcm və məkanla bağlı məsələlər də çıxır və onların həlli də ustalıq və səy tələb edir.
-Bəs siz, əslində, döyüşçüsünüz?
-Bu haqda düşünməmişəm. Amma bir şey dəqiqdir – maneələr qarşısında geri çəkilmirəm.
-Amma axı döyüşçü mövzusuna müraciət etdiyinizə görə, demək bu, bir az da sizin xarakterinizin əksidir?
-Elə çıxır. İnsan obraz yaratdığı zaman bir müddət həmin obraz olur. Bu onun mahiyyəti demək deyil. O sadəcə bu halı bir müddət yaşayır. Və sual budur ki, o, məsələn, Hamlet rolunu oynayarkən əsl Hamletə çevrilən Smoktunovski kimi ola biləcəkmi?.. Mən bu filmi seyr etdikdən sonra yaşadığım hissləri heç vaxt unutmayacağam! Smoktunovski rolu dahiyanə ifa etmişdi! Kinoteatrdan çıxanda fikrim hələ də orada idi, o dövrdə, yalnız maşınların siqnalı məni real zaman hissinə qaytardı. Bu da həmin hal kimidir – bir anlıq döyüşçüyə, at və süvaridən ibarət ərimiş bir obraz halına keçmək bacarığı.
-Amma axı bir çoxları heykələ baxanda onun surət olduğunu görmək istəyir və “oxşayır – oxşamır” prinsipi ilə qiymətləndirir.
-Bəli, və bu çox üzücüdür – sənətə baxmağı bacarmadıqda. Sənətdən sadəcə surət gözləyəndə. Təbiəti niyə təkrar edək? Əgər siz sadəcə onu kopyalayırsa, demək etdiyiniz işin mənası itir. Siz heç nə yaratmırsınız, təxəyyülünüzdən keçirmirsiniz. Orada müəllif yoxdur, sən özün yoxsan və bu artıq əsər deyil. Obraz tapmaq – sadəcə kopyalamaqdan qat-qat çətindir. Məsələn, peyzaj nədir? – bu, Vətən obrazını yaratmaqdır. Niyə biz Səttar Bəhlulzadənin yaratdıqlarına valeh oluruq – ona görə ki, o kopyalamaq bacarığına görə yox, Vətən obrazını yarada bildiyinə görə. Ümumiyyətlə, təbiətdə bütün formalar artıq mövcuddur, onları çoxdan ən böyük yaradıcı olan Tanrı yaradıb, ona görə də yeni təkər ixtira etməyə ehtiyac yoxdur, sadəcə görməyi, eşitməyi, hiss etməyi və valeh olmağı öyrənmək lazımdır. Bottiçelli, Kalder, Pikasso, Mikelancelo, Raxmaninov, Qara Qarayev, Qoqol, Cəlil Məmmədquluzadə, Çingiz Aytmatovu anlamaq üçün…
-Hazırda nə oxuyursunuz?
-Hal-hazırda oxuduqlarım bir az peşəkar ədəbiyyatdır.
-Bəs bədii ədəbiyyata vaxt ayıra bilirsiniz?
-Bəli. Bütün həyatım boyu çox oxumuşam. Qoqolu çox sevirəm – böyük insandır, fantastik təxəyyülə malikdir. Xarakterin incə cizgilərini duymaq – bu dahiyanə bir qabiliyyətdir. Ən adi məişət fraqmentindən sənət əsəri yaratmağı bacarır – bu da məhz sənətkarlıqdır.
-Elə bir kitab varmı ki, bütün həyatınız boyu onu sevə-sevə oxuyursunuz və illər keçsə də yenidən ona qayıdırsınız?
-Əslində, bir əsəri bütün ömrün boyu sevmək olmur – həyatın müxtəlif mərhələlərində insan müxtəlif kitablar oxuyur. Amma… Yox, var. Fransız şairi Jak Preverin şeirlərindən ibarət bir kitab – oxumaqdan cırılıb. O, romantik idi, başını götürüb gəzən, evi-eşiyi olmayan bir avara, xəyalpərəst və eyni zamanda zəhmətkeş bir insan. Mən onu bütöv və prinsipsiz münasibətinə görə çox sevirəm – xırdalıqlardan, riyakarlıqlardan, rəsmiçiliyin hər növündən nifrət edirdi. Preverin şeirləri qafiyəsiz olsa da, elə qurulub ki, bu hiss olunmur və onlar asan və təbii qəbul olunur. O, şeirlərində heç bir durğu işarəsi də qoymurdu. Bu sualın cavabında demişdi: “Mən söyləmək istədiklərim haqqında söz yığını atıram, bu sözlərin necə oxunmalı olduğunu, necə deyilməli olduğunu heç kimə zorla qəbul etdirmək fikrim yoxdur. Hər kəs öz əhvalına, öz intonasiyasına görə oxusun”.
-Hazırda yadınıza onun hansı şeiri düşdü?
– “Necə şəkil çəkilir quşun?” Bu şeirdə heyrətamiz bir məna var, bir hissəsini sitat gətirmək istəyirəm:
…əgər quş gəlib sizə qonarsa, əgər gəlib qonarsa, susun, gözləyin, ta ki o qəfəsə özü daxil olsun, və qəfəsə girən kimi yavaşca fırçayla qapını örtün, heç bir tükə toxunmadan, ehtiyatla qəfəsi silin. Sonra bir ağac çəkin – quş üçün ən gözəl budağını seçin, yaşıl yarpaqlar çəkin, küləyin təravətini və günəşin nəvazişini çəkin, bir də günəş şüalarında oynayan milçəklərin vızıltısını, və gözləyin, gözləyin ta ki quş oxumağa başlasın. Əgər oxumursa – bu pis əlamətdir, demək bu şəkil heç nəyə yaramır; amma əgər quş oxuyursa – bu yaxşı əlamətdir, demək bu şəkillə fəxr edə bilərsiniz…
Sənətkarın emalatxanasındakı əsərlərin səssiz dili bütün ritorikanı kölgədə qoyur. Xalq rəssamı, heykəltəraş, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının prorektoru, professor Fuad Salahyevin ağ rəngli gips və bürüncdən olan heykəlləri onun yaradıcılıq dünyasına daha dərindən nəzər salmağa imkan verdi. Donmuş hərəkətlər və baxışlar arasında – heyran, mülayim, cəsarətli, şən və kədərli – bir heykəl elə qapıdan içəri girən kimi diqqəti cəlb edir: qolları iki yana açılmış, çiyinləri qalxmış bir gənc – sanki deyir: “Nə etməli, həyat budur…”
Müsahibəni apardı: Nailə Əsgərova
Fortuna Arxivi, 2009
