Ombudsman Elmira Süleymanova Həyatının Mərhələləri Haqqında

Jurnalımızın qonağı – Azərbaycanın tanınmış alimi, ictimai xadimi, Ombudsman Elmira Süleymanovadır. O, oxucularımıza həyatının mərhələlərindən, ölkədə insan hüquqlarının başlıca müdafiəçisi vəzifəsinə gəlməzdən öncə keçdiyi uzun və çətin yoldan danışır.

– Elmira xanım, hər bir insanın həyatında bəxtin üzünə güldüyü bir an olur. “Xanım Tale” Sizə nə vaxt gülümsədi?

– O, mənə tez-tez gülümsəyib! Həm də həyatımın üç əsas sahəsində – yəni üç əsas fəaliyyət istiqamətimdə. Birincisi – alim rolumdur. Bu rolu həyatda artıqlaması ilə yerinə yetirmişəm – 240 elmi nəşrim, təxminən 40 ixtiram, yetişdirdiyim 5 elmlər doktoru və 15 elmlər namizədi var… Xüsusilə müəllimlərim haqqında ayrıca demək istəyirəm – məhz onların sayəsində mən elmdə potensialımı tam şəkildə reallaşdıra bildim. Mənim müəllimlərim – bu böyük nəsil, onları bu gün də hörmət və ehtiramla xatırlayıram – həyatımda Fortunanın ən parlaq və ən möhtəşəm təbəssümlərindən biri idi! Yusif Məmmədəliyev, Soltan Məmmədov, Murtuza Nağıyev və digər tanınmış alimlər – onlar elmdə sanki “qüdrətli bir dəstə” idilər. Onlar mənə həm pedaqoq olaraq çox şey öyrətdilər, həm də atalıq qayğısı ilə mənim elmi fəaliyyətimi, tədqiqatlarımı diqqətlə və səmimiyyətlə dəstəkləyirdilər… Bu mənim üçün yalnız elmi məktəb deyil, həm də əsl həyat məktəbi oldu.

-Özünüzə məxsus bir şey – sizin bir çox məsələlərə baxışınızı daha dəqiq əks etdirən bir təşkilat yaratmaq fikrinə nə vaxt gəldiniz?

-Həmin o 1994-cü ildə. Elə həmin vaxt mən “Qadın və inkişaf” mərkəzini yaratdım – bu, ölkədə qadın hüquqları üzrə ilk yerli elmi-praktik mərkəz idi. Biz həm paytaxtda, həm də regionlarda fəaliyyət göstərirdik, “Reproduktiv sağlamlıq və ailə planlaşdırılması” mövzusunda qadınlar və gənc ailələr üçün araşdırmalar və təlimlər aparırdıq. 1998-ci ildə ABŞ-da keçirilən müsabiqənin nəticələrinin yekunlaşdırılmasında mərkəzimiz bu mövzu ilə bağlı UNIFEM layihəsi çərçivəsində hazırlanmış 7 bukleti təqdim etdi. Bizim təqdimatımız “Qadından ən səmimi mesaj” devizi ilə keçirilən müsabiqədə ikinci yerə layiq görüldü.Yeri gəlmişkən, məhz həmin forumda mən ilk dəfə fərq etdim ki, müxtəlif ölkələrdə qadınların problemləri nə qədər fərqli ola bilər və bu səbəbdən onların həll yolları da müxtəlifdir. Buna görə bizim fəaliyyətimizin belə yüksək qiymətləndirilməsi mənim üçün daha dəyərli oldu – bu, o demək idi ki, bizim araşdırmalar yalnız ümumi maraq doğuran məsələlərə toxunmamış, həm də bir çox ölkələrin qadınlarının ruhuna da təsir etmişdi.ABŞ-da keçirilən “Qadın inkişafda” adlı konfrans zamanı, təşkilatımızın adının tədbirin adı ilə demək olar ki, tam uyğun olduğunu görüb, məndən soruşdular ki, məncə, mərkəzimin adı ilə bu konfransın adı arasında hansı fərq var? Mən cavab verdim ki, “qadın və inkişaf” ifadəsi təkcə qadınların öz inkişafı ilə deyil, həm də qadınların ölkənin, cəmiyyətin inkişafına verə biləcəyi töhfə ilə bağlıdır – o cümlədən, qadınların idarəetmədəki rolu ilə. Bu, mənim üçün problemin əsas aspektidir.Qeyd edim ki, daha sonralar mərkəzimiz qadın və uşaq hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olmağa başladı və 1998-ci ildə, ölkəmizdəki bir neçə min qeyri-hökumət təşkilatı arasında birinci olaraq BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurasında xüsusi məsləhətçi statusu aldı.

-Siz öz üç rolunuzdan danışmışdınız… Bəs üçüncüsü hansıdır?

-İndiki – yəni Ombudsman vəzifəsindəki fəaliyyətim. Bilirsiniz, 70 illiyimdə həmkarlarım mənə sürpriz etdilər – haqqımda yazılmış, həyat yolumu təsvir edən bir kitab hədiyyə etdilər. Bu, çox xoş bir hiss idi… Amma əgər mən özüm haqqımda kitab yazsaydım, o kitab bu kitaba bənzəməzdi. Mənim kitabımda, eləcə də taleyimdə çoxlu mübarizə, çətin vəziyyətlər, həll etməli olduğum problemlər olardı və onun böyük bir hissəsi məhz həyatımın indiki mərhələsinə həsr olunardı. Bu mərhələ, bəlkə də, o vaxt başladı ki, ümummilli liderimiz, prezident Heydər Əliyev, İstanbul sammitindən sonra və daha sonra Qahirədə əhali məsələlərinə dair keçirilmiş konfransda QHT sahəsindəki fəaliyyətimi qeyd edərək, 2002-ci ildə məni qəbul etdi. Söhbətimizin mövzusu – məni Ombudsman vəzifəsinə dəvət etmək – mənim üçün əsl sürpriz oldu. Həmin dövrdə Azərbaycan Avropa Şurasına daxil olmuşdu, İnsan Hüquq və Azadlıqları üzrə Əsas Konvensiyanı ratifikasiya etmiş və Ombudsman haqqında Konstitusiya Qanununu qəbul etmişdi. Buna görə də o vaxtlar cəmiyyətimizdə Ombudsman anlayışı hələ kifayət qədər tanınmırdı.Yadımdadır, hətta doğma İNHP-də (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Neft Kimya Prosesləri İnstitutu) məndən soruşdular ki, bu nə deməkdir? Mən izah edəndə isə cavab verdilər: “Onda bu sənə yad bir fəaliyyət sahəsi deyil. Əgər belə baxsaq, sən institutda partiya komitəsi sədrinin müavini olduğun dövrdə də elə bir növ Ombudsman idin – yəni, həmişə insan hüquqlarını müdafiə edirdin…”

-Hazırkı vəzifənizdə özünüz üçün hansı iş prinsiplərini müəyyən etmisiniz?

-Bir neçə prinsip var. Hər şeydən əvvəl – müstəqillik və sərbəst qərar qəbul etmək bacarığı. Bundan başqa, hansısa yerdə kiminləsə bağlı hüquq pozuntusu baş verəndə gözləmək lazım deyil – insanların problemlərini əvvəlcədən öyrənmək, belə desək, nəbzi tutmaq lazımdır ki, xoşagəlməz vəziyyətlərin qarşısını almaq mümkün olsun. Çünki müraciətlər müxtəlif ola bilər – mənə ən müxtəlif insanlar müraciət edirlər: qaçqınlar, məcburi köçkünlər, əlillər, məhkumlar, yaşlılar, qadınlar, uşaqlar, hərbçilər və başqaları. Müraciətlər çox fərqli formalarda daxil olur – məktublar göndərilir, qəbulda iştirak edirlər, elektron poçtla yazırlar, qaynar xəttə zəng edirlər… İnsanlarla onların yaşadıqları yerlərdə görüşlər çox mühümdür. Keçən il mən ölkənin 58 rayonunda yüzlərlə yerli sakin, həmçinin icra hakimiyyəti, bələdiyyələr, din xadimləri, yerli polis, prokurorluq və məhkəmə orqanlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə ictimai dinləmələr keçirdim.Üçüncü mühüm prinsip – həkimlərin əsas prinsipinə bənzəyir: “Zərər vermə”. Uzun illər boyu mən həmişə çalışmışam ki, heç kimə zərər yetirməyim. İnsan hər mənada qurucu olmalıdır, dağıdıcı yox.Dördüncü prinsip – insanpərvər olmaqdır. Sənə ehtiyacı olan insanlardan uzaqlaşmaq olmaz – daim onlara doğru addım atmalısan, əks halda Ombudsman sadəcə adi bir məmura çevrilər.Və daha bir prinsip çox önəmlidir: heç bir halda emosiyalara qapılmaq olmaz. Mənim buna haqqım yoxdur, çünki hər bir vəziyyəti qərar verməzdən əvvəl hərtərəfli araşdırmalıyam. Heç kimə sirr deyil ki, avtomobildə əyləc mühərrikdən daha vacibdir, istər bu mühərrik nə qədər güclü olsun. Bax, insanla da vəziyyət tam olaraq belədir. Hər bir insan üçün özünüidarə bacarığı çox önəmlidir, amma Ombudsman üçün bu, ümumiyyətlə, xarakterin əsasına çevrilməlidir. Əks halda, o, öz missiyasının öhdəsindən gələ bilməz.

İnsanların mənə müraciət etdiyi vəziyyətlərin özü göstərir ki, bir çox problemin kökündə məhz neqativ emosiyalar dayanır. Daha dəqiq desək, bu cür emosiyaların cilovlanması ehtiyacı. Məsələn, çox rast gəlinən bir hal: kişini rəisi təhqir edir, amma axı rəislə mübahisə etmək olmur, buna görə kişi içində saxladığı emosional gərginliyi ailəsində boşaldır, həyat yoldaşı isə çox zaman ona cavab verməyə imkan tapmır, bu təhqir və narazılığı içində yığır – müəyyən bir vaxta qədər, ta ki, bu emosional partlayış baş verənədək, hansı ki, çox zaman ən gözlənilməz anda olur və nəticədə bu gərginliyi çox vaxt uşaqlara yönəldir, onların sağlamlığına zərər vurur… Bilirsinizmi ki, ağır cinayətlər törətmiş qadın məhkumlarımızın əksəriyyəti bu addımı çıxılmaz vəziyyətdə – uzunmüddətli zorakılığa cavab olaraq atıblar? Və uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş tərbiyə müəssisələrinin sakinlərinin çoxu – emosional baxımdan sağlam olmayan ailələrdən gəlirlər! Bəli, məhz emosional baxımdan, çünki bu ailələr material baxımdan kifayət qədər təmin olunmuş da ola bilərlər, lakin emosional sabitliyin olmaması uşaqları cinayətə sürükləyir.

Bəzən vaxtında deyilmiş doğru söz hər hansı bir dərmandan daha vacib olur. İnsana ürək-dirək vermək, ona məsləhət vermək – bunların hər biri onu xəstəlikdən sağaltmaq qədər önəmlidir. Məsələn, bir rayonda belə bir hadisə yadımdadır: bir kişi şikayətlənirdi ki, anası ilə həyat yoldaşı bir-birilə elə yola getmirlər ki, evə gəlməyə halı qalmayıb, taqəti tükənib… Mən hər ikisi ilə danışdım. Gəlininə anlatmağa çalışdım ki, hansı vəziyyətdə olur-olsun, qayınana onun həyat yoldaşının anasıdır, yaşlı insandır və hörmətə layiqdir. Kişinin anasına isə belə bir sual verdim: onun qızı varmı? Cavab verdi ki, bəli, var. Onda mən soruşdum: bəs istəyərdinizmi ki, qızınız ərə getdiyi evdə sizin gəlininizin yaşadığı qədər əzab-əziyyət çəksin? Daha sonra soruşdum: əgər gəlin birdən xəstələnsə, bu daimi evdaxili “müharibə” şəraitində tükənsə, siz – bu yaşınızda, bu səhhətlə – onun evdəki işlərini boynunuza götürə bilərsinizmi? Yemək bişirmək, evi yığışdırmaq, uşaqları məktəbə aparmaq?.. Bax, məsələ budur… Bilirsinizmi, o rayona növbəti səfərim zamanı həmin ailə tam tərkibdə, üzlərində xoş təbəssümlə yanıma gəldi – bu mənim üçün əsl mükafat idi.

Bir başqa hadisəni də xatırlayıram, bu da kifayət qədər tipikdir. Bir kişi də ailə münaqişələrindən bezərək Rusiyaya işləməyə getmək qərarına gəlmişdi. Onun əhval-ruhiyyəsindən hiss olunurdu ki, geri qayıtmaq fikri yoxdur… Mən ona başa saldım ki, məhz indi – uşaqlar yeniyetmə dövründədir, onların xüsusi diqqətə ehtiyacı var – ölkədən uzun müddətə getmək atalıq baxımından böyük məsuliyyətsizlik olar. Oğlu böyüyür, artıq kişi olur, qızına isə, baxarsan, bu gün-sabah elçi gələr – belə bir zamanda ata ailəni tərk etməlidirmi? Sözlərimə qulaq asdı. Anladı. Və qaldı. Daha bir qələbəm, daha bir sevincim, daha bir xoşbəxt ailə…

– Elmira xanım, bu misallar – ümumi mənzərənin cüzi bir hissəsidir – göstərir ki, sizdən qeyri-adi bir təmkin, inandırmaq bacarığı və əlbəttə ki, çoxsaylı köməkçilər tələb olunur – çünki siz hamıya bəs edə bilməzsiniz. Ona görə də iki sualı birgə vermək istəyirəm. Birinci: rəhbər vəzifədə işləmək qadının xarakterini dəyişirmi? İkinci: siz özünüz dəstək hiss edirsinizmi?

– Bəli, əlbəttə (bu cavab hər iki suala aiddir). Xarakterə gəlincə, belə deyərdim: rəhbər vəzifədə olan bir qadın üçün ən yaxşısı, qadınlıqla rəhbərlik keyfiyyətləri arasında tarazlığı qorumaqdır. Amma etiraf edim ki, şəxsən mən bunu bacarmadım. Maksimalist olduğum üçün həmişə düşünürəm ki, istənilən işi daha tez və daha yaxşı yerinə yetirmək olar. Günün çox hissəsini işdə keçirirəm, gecə evə gec qayıdıram – və yenidən sənədlərin arxasına keçib işləyirəm. Hər bir sənəddə – məndən kömək, diqqət gözləyən bir insanın taleyi var. Hətta yatanda belə, başımın yanında bir vərəq qoyuram ki, gecə oyansam, ağlıma gələn fikirləri və qarşıda duran işləri yazım. Bütün bunlardan sonra isə səhər saat doqquzda – bircə dəqiqə gecikmədən – yenidən işə… Ətrafımdakı bir çox insanlar təəccüblənir ki, bu qədər işə necə çatdırıram, enerjiyə və təşkilatçılıq qabiliyyətimə heyran qalırlar… Amma başqa cür yaşamaq mümkün deyil – mən buna qəti inanıram.

Köməkçilərə gəlincə deyə bilərəm ki, onsuz mən özümü əllərsiz hiss edərdim – bu, aydındır. Onlar, yəqin ki, mənim Fortunanın bəxş etdiyi ən böyük səadətimdir! Bu fikri həm İNHP-də, həm QHT-də, həm də Ombudsman institutunda çalışdığım kollektivlər haqqında tam əminliklə deyə bilərəm. Amma xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, mənə yalnız xidməti vəzifəsinə görə deyil, ürəkdən, könüllü olaraq kömək edənlər də var. Bunlar həm könüllülər, həm də QHT-lərdir. Bəzən bu iki qrup çiyin-çiyinə, birgə çalışaraq ortaq işimizə töhfə verirlər.

Parlaq bir nümunə – QHT-lərimizdən biri olan “Uşaqların xoşbəxt gələcəyi” İctimai Birliyinin Ukraynanın məşhur ürək cərrahı Boris Todurov ilə əməkdaşlığıdır. Bu həkimlə mən təsadüfən tanış oldum. Onunla rastlaşdıq, problemlərimiz haqqında danışdım və o –Hippokrat andına sadiq, fədakar bir insan, sözün əsl mənasında Böyük İnsandır – ürək qüsurlarından əziyyət çəkən, bəzən demək olar ki, ölümə məhkum olan uşaqlarımıza qarşılıqsız yardım təklif etdi. Boris Todurov hər il aztəminatlı azərbaycanlı ailələrin uşaqları üçün beş ürək əməliyyatını tamamilə pulsuz həyata keçirir. Bundan əlavə, o, daha bir neçə əməliyyatı çox münasib qiymətə – uşağın həyatını xilas edən bu ağır ürək əməliyyatının xərclərini güclə qarşılayacaq səviyyədə – yerinə yetirir. İndiyə qədər 70-dən çox uşağımız onun sayəsində əməliyyat olunub.

Bu “əlavə” əməliyyatların maliyyəsini isə məhz azərbaycanlı xeyriyyəçilər – “Uşaqların xoşbəxt gələcəyi” QHT-si qarşılayır. Bu QHT də məhz bu məqsədlə yaradılıb. Bu təşəbbüs isə yenə də qəlbi mərhəmət dolu bir insana – Nərgiz Kərimovaya məxsusdur.

Heç vaxt unutmaram – qaçqın ailəsindən olan ağır xəstə, ümid verilməyən bir yeniyetməni əməliyyat üçün Kiyevə yola salırdıq. Hava limanında ətrafdakı insanlar gözlərini kədərlə yayındırırdılar – heç kim inanmırdı ki, bu uşaq sağ qalacaq… Amma bir müddət sonra o, sağ-salamat geri qayıtdı və onu görməyə hətta hava limanının əməkdaşları da yığışdı. “Bu doğrudan da o uşaqdır?” – deyə təəccüblə soruşurdular. İnanmaq olmurdu! Bu, əsl möcüzə idi.

Amma möcüzələri insanlar yaradır! Sadəcə unutmamalıyıq ki, hər birimiz də kiməsə zərər vermədən bu cür nəcib bir işi görə bilərik – hər kəs öz yolu ilə.

– Elmirə xanım, siz bu qədər çox işləyirsiniz… Bəs ağır işlərdən necə dincəlirsiniz?

– Ən çox yaxınlarımla, xüsusilə də sevimli nəvələrim – Fərid və Fidanla ünsiyyət qururam. Sərgilərə, konsertlərə gedirəm, çoxlu kitab oxuyuram. Mənim üçün bu – əsl istirahətdir! Bundan əlavə, əsassız neqativ münasibətləri heç vaxt sinir sistemimə yükləmirəm. Əgər kimsə mənə pislik etməyə çalışıbsa, düşünürəm ki, o artıq özünü cəzalandırıb… Və əlbəttə, işdə qazandığım uğurlar mənə enerji və ruh yüksəkliyi bəxş edir. Hər dəfə təşəkkür dolu yeni bir məktub aldıqda, özümü daha xoşbəxt və güclü hiss edirəm.

Söhbəti apardı: Nailə Bannaeva

Fortuna arxivi, 2009.