Ağa bəy Yadigarov – Peterburq Universitetində Təhsil Alan İlk Azərbaycanlı.

Rusiyada tam ali universitet təhsili alan ilk azərbaycanlı olan Ağa bəy Yadigarovun bioqrafiyası haqqında az məlumat mövcuddur: 1823-cü ildə Gürcüstanda bəy ailəsində anadan olub. 1837-ci ildə Üçüncü Peterburq gimnaziyasına daxil olub və 1844-cü ilə qədər gimnaziyanın pansionunda ümumi əsaslarla təhsil alıb.

Yadigarovun şəxsiyyəti bu günə qədər tədqiqatçıların diqqətini cəlb etməyib, halbuki bu, təəssüf doğurur. Çünki məhz onun adı böyük azərbaycanlı alim, maarifçi, yazıçı Mirzə Fətəli Axundzadənin sonradan dərc olunmuş məktublarının birində yeni azərbaycan əlifbasının yaradılması uğrunda apardığı mübarizə ilə bağlı xatırlanır.

Rusiyanın Qafqazda möhkəmlənməsi və İran, Türkiyə və digər Yaxın Şərq ölkələri ilə xarici siyasi və iqtisadi əlaqələrin canlanması ilə əlaqədar Çar hökuməti və Qafqaz administrasiyası bölgənin çoxdilli əhalisi ilə ünsiyyət üçün tərcüməçilərə ehtiyac duyurdu. Əvvəlcə Rusiya Maarif Nazirliyi qərara almışdı ki, Peterburq Universitetində yerli “şərəfli ailələrin” uşaqlarını və Qafqazda xidmət edən, Tiflis gimnaziyasını bitirmiş rus məmurlarının övladlarını şərq dillərinə öyrətsin. Lakin məlum oldu ki, onlar şərq dilləri üzrə dərsliklərin əksəriyyətinin yazıldığı latın dilini keçməyiblər. Buna görə də şərq şöbəsinə namizədlərin qəbulu təxirə salındı.

Lakin A. Yadigarovun əmisi, Peterburq Universitetinin fars ədəbiyyatı kafedrasının professoru Mirzə Cəfər Topçubaşovun xahişi ilə 1844-cü ilin yazında imperator I Nikolayın razılığı ilə Peterburq Universitetinin rektoru onu imtahansız şərq şöbəsinə qəbul etdi. Onun təhsili ilə bağlı bütün xərclər dövlət hesabına ödəniləcəkdi. O dövr üçün bu, misli görünməmiş bir hadisə idi.

Ağa bəy Yadigarov bütün təhsil illəri ərzində kifayət qədər uğurla oxudu və 1848-ci ildə bütün imtahanları fərqlənmə ilə verərək, şərq ədəbiyyatı üzrə namizəd dərəcəsi aldı.

Universiteti bitirdikdən sonra Ağa bəy Yadigarov bir müddət Peterburqda qaldı. O, həmin vaxt çarın müsəlman müşayiət dəstəsinin komandiri olan qardaşı — rotmistr İsrafil bəy Yedigərovun yanında yaşayırdı. Sonra o, Qafqaz canişininin sərəncamına əsasən Tiflisə göndərildi və burada onun kargüzarlığında masa rəisinin köməkçisi vəzifəsinə təyin olundu.

Ağa bəy Yadigarov otuz beş illik xidməti dövründə Zaqafqaziya bölgəsinin müxtəlif yerlərində çoxşaxəli tapşırıqları yerinə yetirib, o cümlədən tərcüməçi vəzifəsini də icra edib. Xidmətdən kənar vaxtlarında isə xalqının maariflənməsi ilə bağlı ən aktual məsələlərdən biri — Azərbaycan yazısının islahı ilə böyük həvəslə məşğul olub.

Ağa bəy Yadigarov 1892-ci ildə vəfat edib. O, Avropa təhsili ilə milli mədəniyyəti dərindən bilən ilk azərbaycanlılardan biri idi. Öz xalqının mədəniyyətinə hörmətlə yanaşır, onun əsl ehtiyaclarını anlayır və imkan daxilində bu mədəniyyətə qabaqcıl ideyaların daxil olmasına yardım edirdi. Rusiya universitetindən diplom almış ilk azərbaycanlı olan bu tanınmamış və təvazökar məmur, XIX əsrin görkəmli maarifçisi M.F. Axundzadə ilə bir sırada dayanaraq yeni Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşması və inkişafı uğrunda mübarizə aparmışdı.

Müəllif: Qalina Mikeladze