Qobustan: Paleolitə səyahət

Qobustan və ya Azərbaycan Respublikasının Qobustan Dövlət Tarix-Bədii Qoruğu Bakı şəhərinin cənubunda yerləşir. O, Böyük Qafqaz dağ silsiləsinin cənub-şərq yamacı ilə Xəzər dənizi arasında yerləşən bir düzənliyi əhatə edir. Bu ərazi 537 hektarlıq sahəni əhatə edən qayaüstü təsvirlərin yerləşdiyi mədəni landşaftın bir hissəsidir. Şimaldan cənuba uzunluğu 100 km, qərbdən şərqə isə 80 km-ə qədərdir. Burada həmçinin Qafqazın ən iri palçıq vulkanları yerləşir.

Qobustan abidələri iki qrupa bölünür: qayaüstü təsvirlər və qədim düşərgələr və digər obyektlər. Qobustan dağlarında (Böyükdaş, Kiçikdaş, Cınqırdağ, Şonqardağ və Şıxqaya) daş dövründən başlayaraq orta əsrlərə qədər olan dövrlərə aid yerli əhalinin həyatına dair sübutlar toplanmışdır — qayaüstü təsvirlər, böyük bir tarixi kompleksin qalıqları, insan düşərgəsi, qəbirstanlıq abidələri və s.

Belə ki, bizim eranın I əsrində Roma imperatoru Domiçianın XII legionu Qobustan ərazisinə gəlmişdir, bu barədə Böyükdaş dağında latın dilində yazılmış qayaüstü yazı şahidlik edir. Cıngırdağda isə XIV əsrə aid başqa bir qayaüstü yazı mövcuddur. Bu farsdilli yazıda deyilir: “İmad Şaki gəldi, dua etdi və getdi”. Bu yazıya əsaslanaraq alimlər hesab edirlər ki, XIV əsrdə bu ərazidə bir ziyarətgah olmuşdur.

2007-ci ildə Qobustanın qayaüstü təsvirlərdən ibarət mədəni landşaftı UNESCO-nun Ümumdünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilmişdir.

İddia olunur ki, Qobustan petroqlifləri haqqında rus alimləri hələ XIX əsrin 40-cı illərində məlumatlı olublar. Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının arxivlərində bu mövzu ilə bağlı 3–4 hesabat belə mövcud idi. İngilis neft mühəndisləri tərəfindən bu ərazilərə Oksford Universitetindən professorlar və onların müşayiətçiləri dəvət olunmuşdu. Əsas mağaranın girişində 1905-ci ilə aid rus dilində bir yazı var. Bu yazıda göstərilir ki, bu yerlərdə Kruze adlı bir şəxs olmuşdur.

Lakin qoruq ərazisində ilk arxeoloji qazıntılar XX əsrin 30-cu illərində başlanmışdır. 1939–1940-cı illərdə azərbaycanlı arxeoloq İsxaq Cəfərzadə burada təxminən 3500-ə yaxın qayaüstü təsvir, şəkil və işarə, həmçinin insan əli ilə düzəldilmiş oyuqlar, qaya deşikləri və s. aşkar etmişdir. 1965-ci ildən etibarən Qobustan abidələrinin öyrənilməsi ilə C.Rüstəmov və F.Muradovanın rəhbərliyi altında xüsusi elmi ekspedisiya məşğul olmuşdur. Ekspedisiya 20-dən çox yaşayış yeri və sığınacaqda, 40-dan çox kurqan tipli qəbir abidəsində arxeoloji tədqiqatlar aparmış, 300-ə qədər yeni qayaüstü təsviri aşkar etmiş və qeydiyyata almışdır.

Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 9 sentyabr 1966-cı il tarixli, 503 nömrəli qərarı ilə Qobustan qoruq elan edilmişdir.

Məşhur norveçli tədqiqatçı və səyyah Tur Heyerdal Qobustana ilk dəfə 1981-ci ildə səfər etmiş və burada olan petroqlifləri tədqiq etmişdir. 1994-cü ildə o, Qobustana ikinci dəfə səfər etmişdir. 2011-ci ildə isə Qoruğu “Kosmopoisk” Beynəlxalq Elmi-Tədqiqat Birliyinin rəhbəri, kosmonavtika sahəsində mütəxəssis Vadim Çernobrov ziyarət etmiş və burada onun üçün maraqlı olan qayaüstü təsvirlər və əşyalar aşkar etmişdir.

Qobustan haqqında uzun-uzadı danışmaq olar. Amma daha yaxşısı, sadəcə olaraq onunla gəzintiyə çıxmaqdır… Gəlin bu bölgənin iki məşhur yerini ziyarət edək – “Qara atlı baba” piri və “oxuyan daş” – Qavaldaş.

Qara atlı süvari
Sübh çağı dumanı.
Gecədən yağan yağış hələ də dayanmaq bilmir…
Qarşıda bizi uzun bir yol gözləyir –
dağlarda, sahildə, bu yol asan deyil…
Qara ayğır üstündəki Süvarinin evinə gedirik.
Bizi bir əfsanə gözləyir…

“Qara atlı baba” piri (yəni “Qara atlı Dədə”) xalq arasında bir çox möcüzələrin baş verdiyi yer kimi tanınır ki, bunlara müasir elm hələ də tam izah verə bilmir. Pirdə xidmət edən və Şekspir qəhrəmanını xatırladan Hamlet adlı şəxs bizi çox səmimi qarşıladı. Səfərimin məqsədini öyrəndikdə, o, piri ziyarət edən qonaqlara dəfələrlə danışdığı hekayəsini böyük həvəslə anlatmağa başladı. Bu pirin min ildən çox yaşı var və o, öz tarixini Cənubi Qafqazın ərəb fəthi dövründən başlayır.

“Qara atlı baba”…
Tarix bizə bu şairanə ləqəblə tanınan saleh insanın adını saxlamayıb. O, xalq arasında düzlüyü və günahkarlara qarşı dözümsüzlüyü ilə tanınırdı. Günlərin bir günü – heç də xoş olmayan bir gündə – onun düşmənləri birləşərək bu xeyirxah insanın fəaliyyətinə son qoymağa, onu öldürməyə qərar verdilər… Lakin Allah, həqiqətən də, saleh insanları sevir. Bizim qəhrəman qara atına minərək Qobustan dağlarına – yaşadığı yerlərə tərəf çapdı. Ardınca göndərilən təqib dəstəsi artıq ona çatmaq üzrə idi, lakin o, doğma dağ yollarını və sərt keçidləri yaxşı bildiyi üçün düşmənlərindən uzaqlaşmağı bacardı. Lakin bütpərəstlər onu inadla izləyir, dayanmadan təqib edirdilər.

Qəhrəman, sonunun yaxınlaşdığını görüb, sevimli atının ölümünü istəmədiyi üçün onu düzənlikdə buraxdı və özü Qobustanın hər yerinə səpələnmiş mağaralardan birində gizlənməyə qərar verdi (bu mağaralar özü-özlüyündə nadir geoloji möcüzədir). Mağarada gizləndikdən sonra o… yoxa çıxdı. Təqibçilər onun atını tapdılar. Lakin bu zaman at artıq daşlaşmış və bu gün də möcüzə mağaranın yaxınlığında görmək mümkün olan qara qayaya çevrilmişdi. Süvarinin özü isə izsiz-soraqsız yoxa çıxmışdı – onu bir daha heç kim görməmişdi.

O vaxtdan bəri Azərbaycanın hər yerindən və dünyanın müxtəlif guşələrindən insanlar bu piri ziyarət etməyə gəlməyə başladılar – qəlblərində möcüzəyə inam və Uca Allaha ümidlə diləklər diləyərək. Ziyarətgah ərazisində, pirin özündən başqa, onun cənub tərəfində – ətəyində dərinliyi olan nəhəng bir qaya yerləşir. Bu qayaya “Arzu Qayası” deyilir. Hər bir zəvvar bu qayanın dibindən kiçik bir daş seçir, bir arzu tutub onu qayadakı dərinliyə atır. Əgər daş həmin dərinlikdə ilişib qalarsa – diləklər gerçəyə çevriləcək… Əfsanəyə görə, belə deyilir. Klassiklərin sözü ilə desək – “xalqın ayaq basdığı yol heç vaxt ot basmaz”.

Pirə doğru sahil yolundan qoruğa dönən zaman, demək olar ki, girişin yaxınlığında müxtəlif formaya və rəngə malik saysız-hesabsız qaya parçası diqqətimi çəkdi. Təbiət sanki bu ərazidə zamanın öz sərhədlərini müəyyənləşdirib – burada hər şey mümkündür. Döyüş meydanları da, əfsanəvi məkanlar da, başqa qəribə hadisələr də… Elə ziyarətgahın özündə mənə bir sərv ağacı göstərdilər. “Nə olsun ki?” – deyə soruşa bilərsiniz. Amma bilin ki, bu sərv ağacının 500 ildən çox yaşı var. Bəli, bir qədər solğun və çəlimsiz görünür, lakin Qobustanın bütöv ərazisində bitki örtüyünün olduqca kasad olduğunu nəzərə alsaq, bu ağacın varlığı elə özlüyündə bir möcüzədir.

Pirin daxili düzəni, müəyyən qədər müasirləşsə də, qədimliyin izlərini daşıyır. Mağaranın girişinin qarşısında iki açıq yarıqdan süzülən günəş şüaları içərini zəif işıqlandırır, yarıqaranlıq və gizli bir ab-hava yaradır. Bu da məkana sirli və mistik bir əhval-ruhiyyə bəxş edir. İnsanlar burada meditasiya edir və inandıqları Allaha dua edirlər…

Qavaldaş

Hər kəs yəqin ki, Qobustanın təbii musiqi aləti olan unikal Qavaldaş haqqında eşidib. Bu, böyük bir daş plitənin üfüqi şəkildə yerləşdirilməsi ilə yaranmış orijinal bir “daş qaval”dır. Ona kiçik daşla vurduqda ritmik və aydın səslər əldə etmək mümkündür. Qavaldaşdan çıxan səs, dəri ilə örtülmüş ənənəvi musiqi aləti – qavalın səsinə bənzəyir. Qobustanda iki qavaldaş mövcuddur: biri Çingirdaq dağının şimal ətəyində, digəri isə Böyükdaş dağındadır.

Alimlərin fikrincə, bu alət insanlara hələ üst paleolit dövründən məlum idi. Qavaldaşlardan burada yaşamış ovçular və maldarlıqla məşğul olan insanlar istifadə ediblər. Qavaldaş dəniz qabıqlarından ibarət əhəngdaşından ibarət olub, düz və yastı formada bir daş parçasıdır. Bu daş yalnız iki nöqtədən qayaya söykənir və elə bil havada dayanır. Qavaldaşın müxtəlif hissələrinə vurduqda fərqli səslər çıxır. Bu da daşın tərkibindəki qabıqların sıxlığından, onların boşluq və məsaməliliyindən irəli gəlir. Qədim insanlar bu cür səs çıxaran daşları kiçik daşlarla döyəcləməklə axtarıb tapır və onlardan müxtəlif səslər çıxarırdılar. Qavaldaşdan istifadə edərək müxtəlif tonallıq və rezonansda səslər yaratmaq olur. Bu qavaldaşlardan biri də ziyarətgahın yaxınlığındadır. Biz də dözə bilməyib onu bir növ tamm-tamm kimi döyəcləyərək bir neçə sadə ritmik melodiya ifa etdik. Pis də alınmadı!

Qavaldaş yaşayış məntəqələrindən uzaqda yerləşir və ondan çıxan səs 2-3 kilometrə qədər yayılır. Bir çox mülahizələrə görə, qədimdə qəbilə mühafizəçiləri və ya keşikçiləri vəhşi heyvan hücumları zamanı və digər təhlükəli hallarda bu alətdən siqnal kimi istifadə ediblər. Həmçinin bu səslərin dini ayinlər və rituallar zamanı, rəqsləri müşayiət etdiyi düşünülür. Bəzi tədqiqatçılar qavaldaşın qədim insanların dini və bayram mərasimlərini, toplantılarını keçirdikləri bir birliyin simvolu olduğunu da qeyd edirlər.

Geri – sivilizasiyaya, şəhərə qayıdarkən mənzərənin necə sürətlə dəyişdiyinə diqqət yetirdim. Səhər yağışlı olan hava yumuşaldı, günəşli istilik ətrafa yayılmağa başladı. Rənglər bir anda isinib parlaqlaşdı, hər tərəf qızılı və sarı tonlara büründü…

Bahar, həyatın əbədi dövranı davam edir…

Müəllif: Tofiq Babayev