Vəfa Quliyeva İçərişəhər haqqında
Elmi-mədəni mərkəz, hansı ki, müsahibimiz, tarix elmləri doktoru Vəfa Quliyeva rəhbərlik edir, 2007-ci ilin dekabrında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında İçərişəhər Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsinin qərarı ilə yaradılmışdır. İki il ərzində bu mərkəz əhəmiyyətli uğurlara nail olmuşdur.
-Vəfa xanım, direktor vəzifəsinə təyin olunmazdan əvvəl uzun illər Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda elmi işçi kimi çalışmısınız və mütəxəssis kimi çox işlər görmüsünüz. Fəaliyyətinizi hansı mövzunun öyrənilməsinə həsr etmisiniz?
-Mən Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsini bitirmişəm, sonra üç il məktəbdə ixtisas bölgüsü ilə işləmişəm. Amma müəllimliyi sevməyimə baxmayaraq, məni daha çox elmi fəaliyyət cəlb edirdi. Mən bürc olaraq Dolçaam, biz naməlum olanı araşdırmağı sevirik. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutuna işə qəbul oldum — orada baş laborator kimi işə başlamışam və 1993-cü ildə ötən əsrin 30-cu illərində kənd yerlərində mədəni maarifləndirmə işləri mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdim.
Sonra mənə «XIX — XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan cəmiyyətində müsəlman din xadimlərinin rolu və mövqeyi» mövzusu təklif olundu. Arxivdə bir il ərzində işləyəndə seçilmiş mövzu mənə ən gözlənilməz tərəfdən açıldı. Müsəlman din xadimləri əsrlər boyu güclü siyasi qüvvə olmuşlar. Onlar həm də geniş kütlələr üçün maarifçilik missiyasını yerinə yetirirdilər. Mədrəsədə təhsil çox yüksək səviyyədə aparılırdı. Bunun çoxlu sübutları var. Məsələn, arxivdə mən Stavropol gimnaziyasının direktoru tərəfindən 1901-ci ildə Şuşa şəhərində yerləşən mədrəsəyə yazılmış məktub tapdım. Orada yazılırdı ki, həmin mədrəsədə yüksək savadlı mollalar dərs deyir, onlar yalnız ərəb və fars dillərini deyil, həm də Avropa dillərini mükəmməl bilirlər. Həmçinin, mədrəsədə dini fənlərlə yanaşı, dünyəvi elmlər də tədris olunur. Nəticəsi belədir: mədrəsələrdə islam dəyərləri formalaşır, buna görə də bu təhsil müəssisələri rus avtoritarizmi üçün böyük təhdid hesab olunur və onların nəzarətsiz qalmasına icazə verilə bilməz. Çünki mədrəsələr məktəblər üçün müəllimlər hazırlayır və onlar bu dəyərləri məktəblərə daşıyırlar. Bu, kompliment idi… Amma çox təhlükəli bir kompliment.
-Yəni, elmi-mədəni mərkəzdə işləmədən əvvəl tariximizin kifayət qədər dolaşıq bir sahəsini araşdırmış, ona müəyyən aydınlıq gətirmisiniz. Hazırkı fəaliyyətiniz isə, baxmayaraq ki, o da ölkəmizin tarixinə həsr olunub, bir qədər fərqli istiqamət daşıyır. Lakin sizə o da çox doğmadır, çünki İçərişəhər tarixinə marağınız, elə demək olar, bir nəsildən nəsilə ötürülür. Bu barədə daha ətraflı danışardınız…
-Bəli, anam — tarixçi, Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, böyük şərqşünas Məşadixanım Nəimatdır. O, bütün ömrünü qəbirüstü abidələrin tədqiqinə həsr edib və bu sahədə Azərbaycanda epigrafika məktəbini yaradıb. Onun topladığı materiallar Azərbaycanda orta əsr dövrünün ictimai-siyasi və mədəni həyatı haqqında geniş məlumat verir.
-Bu il mən onun “İçərişəhər — dünya mədəniyyətinin unikal incisidir” adlı konfransda çıxışını dinləmək imkanı qazandım. O, xüsusilə Divanxananın divarındakı kartuşa diqqət yetirdi. Adətən hesab olunur ki, bu qeyri-adi memarlıq üslubuna malik element — yəni Şirvanşahlar saray kompleksindəki Divanxana — toplantı zalı kimi xidmət edib. Məşədxanım Nəimat isə diqqəti Divanxananın divarındakı xəttatlıq kompozisiyasında yazılmış “Yasin” surəsindən bir ayəyə yönəltdi. Bildiyiniz kimi, bu surə adətən rəhmət dualarında oxunur. O, bu faktı əsas götürərək fərziyyə irəli sürdü: Divanxana əslində toplantı zalı deyil, türbədir. Bu versiyanı sübut edən əsas cəhətlərdən biri də türbələr üçün xarakterik olan yeraltı kamerasının mövcudluğudur (divan toplantı zalı üçün belə bir kameranın olması zəruri deyildi). Düzdür, orada dəfn yoxdur — bu kamera vaxtilə sonuncu Şirvanşah Fərrux Yasar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin o, elə şəraitdə həlak olmuşdu ki, cənazəsini sarayda dəfn etmək mümkün olmamışdı. Təkcə bu araşdırma fraqmenti belə, Məşədxanım Nemətın elmi maraqlarının dərinliyi və çoxşaxəliliyi haqqında fikir yürütməyə imkan verir…
-Bəli, o, İçərişəhərdə də çoxlu tədqiqatlar aparıb. Onun “Azərbaycanın epiqrafik abidələr korpusu” adlı çoxcildliyinin birinci cildi Bakıya və Abşeron bölgəsinə, o cümlədən İçərişəhər ərazisində yerləşən abidələrə həsr olunub. Qalada elə bir yazı yoxdur ki, o, onu tədqiq etməmiş, tərcümə etməmiş olsun… Onun İçərişəhərin öyrənilməsindəki rolu çox böyükdür. Bu sahədə bir çox digər görkəmli alimlər də çalışıblar, dəyərli elmi əsərlər qoyub gediblər. Başqa sözlə, İçərişəhərin tarixi kifayət qədər araşdırılıb, yəni güclü elmi-tədqiqat bazası artıq mövcuddur. Bu əsası böyük alimlər — şərqşünaslar, memarlar, tarixçilər yaratmışlar. Bizim mərkəzin vəzifəsi isə onların yaratdıqlarını ictimaiyyətə çatdırmaq, tarixi irsimizi, ilk növbədə gənc nəsil və xarici turistlər arasında təbliğ etməkdir. Axı hər bir azərbaycanlı üçün İçərişəhər qürur mənbəyidir. Bu, Bakının başlandığı yerdir. Onun çox dərin kökləri var — İçərişəhər ərazisində çox qədim yaşayış məskənlərinin izləri tapılmışdır.
-Sizin mərkəzin fəaliyyətində hansı təbliğat üsulları prioritet hesab olunur?
– Onların bir neçəsi var. Əvvəla, bu elmi istiqamətdir: İçərişəhərin tarixinə, ayrı-ayrı abidələrə dair elmi əsərlərin, məqalələrin nəşri. Məsələn, biz Bakı tarixinə dair üç dildə kitab hazırlamışıq (müəllifləri Məşədixanım Nəimat və mənəm). Eləcə də “Xoş gəlmisiniz, İçərişəhər!” adlı bukletimiz var. Bu bukletdə qala ərazisindəki əsas abidələr haqqında məlumatlar yer alıb. O, həm turistlər üçün bir növ əlifba rolunu oynayır, həm də məktəblilər və tələbələr üçün vəsaitdir.
Fəaliyyətimizin başqa bir istiqaməti mədəni-kütləvi işlərdir. Biz Təhsil Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq edirik, məktəbliləri İçərişəhərin təbliğinə cəlb edirik — xüsusilə bu mövzuda onların işlərindən ibarət sərgilər təşkil edirik. Zəif inkişaf səviyyəsinə malik uşaqlar üçün də xeyriyyə tədbirləri keçiririk. Bunun üçün həmin uşaqların valideynləri cəmiyyətləri ilə daim əlaqə saxlayırıq. Məsələn, bu il həmin uşaqlar üçün uşaq teatrında “Sehrli çarıqlar” adlı tamaşa sifariş etdik. Tamaşanın süjeti birbaşa İçərişəhərin tarixi və Şirvanşahlar sülaləsi ilə bağlıdır. Tamaşaya baxış Şirvanşahlar Sarayında baş tutdu. Həmin vaxt biz uşaqlar arasında İçərişəhər mövzusunda rəsm müsabiqəsi elan etdik. Bu işlərin sərgisini və xeyriyyə satışını təşkil etməyi planlaşdırırıq. Satışdan əldə edilən bütün gəlir rəsm müəlliflərinə veriləcək. Bu tədbirə biz çoxsaylı qonaqlar, o cümlədən İçərişəhərdə yerləşən səfirliklərin əməkdaşlarını dəvət edəcəyik və tədbir Şirvanşahlar Sarayında baş tutacaq.
Nəhayət, üçüncü istiqamətimiz turizmdir. Biz İçərişəhərin turizm xəritəsini və onun üzrə əsas turizm marşrutlarını hazırlamışıq, həmin marşrutlar üzrə mətnləri bir neçə dildə — Azərbaycan, ingilis, türk, rus və digər dillərdə hazırlamışıq.
– Belə fəal iş “təzə qan” olmadan, gənclərin enerjisi olmadan mümkün deyil. Sizdə gənc mütəxəssislər çoxdurmu?
– Bir neçəsi var. Məsələn, yaxın vaxtlarda dissertasiya müdafiə etmiş Orxan Əlizadə, universiteti yeni bitirmiş gənc əməkdaşımız Nərmin Ələsgərova. Ümumiyyətlə, bizdə ştatların formalaşması bu ilin mart ayına qədər davam etdi. İndi ştatlarımız 90% formalaşıb. Biz hələ başlanğıcdayıq, formalaşma mərhələsindəyik. Bu çox maraqlı mərhələdir və mənə xoş gəlir. Doğrusu, məni bu işə cəlb edəndə əvvəlcə bir qədər çətin oldu — axı mən aliməm, idarəçi deyiləm, və dörddə bir əsr elmlə məşğul olub arxivlərdə çalışdıqdan sonra “öz suyunda qaynayan” bir insana çevrilmişdim. Ona görə əvvəl düşünürdüm: “Görəsən bacararammı?” Amma sonra qərara gəldim ki, əgər elmə bacarığım çatırsa, demək rəhbərlik qabiliyyətini də tapa bilərəm (bağışlayın, bir az iddialı səslənə bilər). Və doğrudan da, Allahın köməyi ilə öhdəsindən gəldim. Kollektivim çox maraqlıdır. Yaxşı mütəxəssislər seçilib, ümumilikdə təxminən qırx nəfərik. Onlarla işləmək mənim üçün asandır və xoşdur. Mən özüm də onlardan çox şey öyrənirəm.
– Hansı idarəçilik üslubuna üstünlük verirsiniz: yumşaqlıq, yoxsa avtoritarlıq?
– Mən avtoritarlıqdan uzağam. Ümumiyyətlə, düşünürəm ki, intellektual əməyə malik insanlar iş yerində səmimi, sakit, intellektual mühitdə, kəskinliksiz ünsiyyət qurmalıdırlar.
– Tutduğunuz vəzifədən razısınızmı?
– Bilirsiniz, əvvəllər məşhur bir deyimin – «xoşbəxtlik odur ki, səhər işə sevinclə gedirsən, axşam da evə sevinclə qayıdırsan» – mənə təsir etdiyini hiss etmirdim. Yəqin ki, bu, insan «avtonom» işləyəndə, yalnız elmi işlə məşğul olanda əməyin və istirahətin sərhədlərini fərq etmədiyi üçündür. Amma indi mən səhərlər işə sevinclə tələsirəm, axşam isə yorğun, amma xoşbəxt halda evə qayıdıram və düşünürəm ki, bu gün biz işimizdə arzuladığımız məqsədə bir az da yaxınlaşdıq, daha bir mühüm və faydalı iş gördük. Bu isə ruhlandırır.
Söhbəti aparan: Nailə Bannaeva.
