İçərişəhər – Azərbaycanın Mədəni İrsinin İncisi
Odlar ölkəsi Azərbaycan, Şərq və Qərb arasında körpü kimi, dünya sivilizasiyasının yaranmasının ilk mərkəzlərindən biri sayılır. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan çoxsaylı maddi-mədəniyyət nümunələri bunun sübutudur. Tarixən Asiyanı Avropaya birləşdirən ticarət-karvan yolları, o cümlədən “İpək yolu” Azərbaycan ərazisindən keçib. Azərbaycanın geo-strateji mövqeyi həmişə dünyanın bütün guşələrindən diqqət mərkəzində olub. Tarix boyu qüdrətli imperiyaların tərkibində olsa da, müəyyən tarixi dövrlərdə müstəqilliyini qazanaraq, özünəməxsus mədəniyyət yaradıcısı kimi xalqlar arasında layiqli yer tutub.
Bakı əsrlər boyunca Azərbaycan xalqının adət-ənənələrində və mədəniyyətində atəşpərəstlik, xristianlıq və islam dinlərinin birləşdiyi və öz izlərini qoyduğu məkan olmuşdur. Yəqin ki, məhz buna görə Azərbaycan xalqı bütün dinlərə və mədəniyyətlərə açıqdır. Bu gün burada yəhudi, xristian və katolik özlərini azad və rahat hiss edir. Bu, Azərbaycan dövlətinin və ən öncə Azərbaycan xalqının böyük nailiyyətidir.
Bugünkü ictimai-siyasi sabitlik ilk növbədə Azərbaycan xalqının milli və dini mənsubiyyətə qarşı qarşılıqlı hörməti sayəsində əldə olunub. Bakıda mövcud olan unikal tolerantlıq və yaranmış çoxmədəniyyətli mühit daha da inkişaf edir və mədəniyyətlərarası dialoqun əsaslarını yaradır.
Qloballaşma prosesində qabaqcıl yer tutmaq istəyən ölkə təkcə siyasi və iqtisadi gücü ilə deyil, həm də öz mədəniyyəti, mədəni irsi və sənəti ilə tanınmalıdır. Azərbaycan xalqı — qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik bir xalqdır. Bu tarixi yaddaş bizim qədərimizə çatmış memarlıq abidələrində yaşayır və Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyətini əks etdirir. Maddi-mədəniyyət, memarlıq abidələri, toponimlər müəyyən coğrafi ərazidə konkret etnosun formalaşmasının ən əsas sübutlarıdır.
Ona görə də zaman keçdikcə bu mədəni irs zəngin xəzinəyə çevrilir.
Azərbaycan xalqının mədəni irsinin unikal incisi, hər bir azərbaycanlının qüruru olan İçərişəhər minillik tarixə malikdir və qədim Bakı şəhərinin tarixi mərkəzi olmaqla, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtının simvoludur.
Təpənin ətəyində yerləşən, qala divarları ilə əhatə olunmuş, açıq səma altında muzey kimi fəaliyyət göstərən İçərişəhər əsrləri aşaraq qədim və orta əsr maddi-mədəniyyət abidələrini qoruyub saxlayıb. Burada cəmlənmiş onlarla unikal abidə arasında məscidlər xüsusi yer tutur.
Orta əsrlər dövründə islam Azərbaycan feodal dövlətlərinin dövlət ideologiyası olmuşdur. Bu ideologiyanın daşıyıcıları müsəlman din xadimləri idi. Onlar dövlət rəhbəri və ali baş komandanlardan sonra üçüncü vəzifəni — sadra vəzifəsini tuturdular və güclü sosial baza malik idilər. Onların əllərində böyük gəlirlər gətirən vəqf mülkləri, məktəblər (mədrəsələr) və xeyriyyə cəmiyyətləri toplanırdı. Baş sadr geniş səlahiyyətlərə malik idi, seyidlərin, müderrislərin, şeyxülislamların, püşnəmazların, hafizlərin, qazilərin, muxtasiblərin, mütavallilərin (vəqf mülklərinə nəzarət edənlərin) təyin olunması və vəzifədən azad edilməsi onun ixtiyarında idi. Onun razılığı olmadan heç bir qərar qəbul olunmurdu. Baş sadr vəzifəsi irsi idi. İçərişəhərdə, eləcə də bütün Azərbaycanda məscidlərin tikintisi alim-din xadimləri, sadralar və qazilərin köməyi ilə həyata keçirilmişdir. Məscidlər yalnız dini mərasimlərin keçirildiyi məkan olmayıb, həm də ictimai-siyasi və mədəniyyət mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərirdi.
Məscidlərdə məhkəmə işi aparılır və təhsil müəssisələri yerləşirdi. Bu təhsil müəssisələrindən biri Qız Qalası yaxınlığında Asəf Zeynallı küçəsindəki məktəb-məsciddə yerləşirdi.
Səbəb məscid kompleksi daxilində yerləşən minarətin əsasına orta əsr hökmdarlarının bir sıra mühüm ictimai sənədləri — fərmanları yerləşdirilmişdir.
Bu, sübut edir ki, orta əsrlər dövründə məscidlər ictimai, siyasi və mədəniyyət mərkəzləri rolunu oynayır, dövlət hadisələri, qəbul edilmiş qanunlar və s. haqqında bütün məlumatlar xalq arasında məscidlər vasitəsilə yayılırdı. Hökmdar fərmanları daş lövhələrə həkk edilərək səbəb məscidlərin divarlarına yerləşdirilirdi ki, onların icrasında hər hansı təhrifə yol verilməsin.
Bu abidələrdəki epiqrafika bizə orta əsr dövrünün ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətləri haqqında maraqlı məlumatlar verir. Belə ki, Qız Qalasının yaxınlığındakı məktəb-məsciddə həkk olunmuş vəqfnamənin mətnindən aydın olur ki, orta əsrlər dövründə Qız Qalasının qarşısında, bu gün «Daş üzərində bədii həkk» muzey ekspozisiyasının yerləşdiyi ərazidə dini-ictimai və mədəniyyət mərkəzi — Şeyx Tahirin xanaqahı mövcud olmuşdur. Onun fəaliyyət dövrünün başlanğıcı XII əsrə aid edilir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı bu ərazidə 52 məzar aşkar edilmişdir. Adətən şeyx xanaqahı vəfat etdikdən sonra xanaqahın ərazisində dəfn olunurdu. Zaman keçdikcə bu yer müqəddəs məzar yeri kimi qəbul olunurdu və onun ətrafında şeyxin tərəfdarları – müridlər də dəfn edilirdi. Mümkündür ki, burada tapılan qalıqlar şeyx Tahirin tərəfdarlarına məxsusdur.
İçərişəhərin məhəllə məscidlərində dörd al-muxtərəm sədrin adları qorunub saxlanmışdır: Nasirəddin Gəştasıb oğlu Hacıbə Hüseyn, Əminəddin Cümad Qəray oğlu Bakı, Xoca Əmir şah oğlu Xoca hacı Yaqub, Keyxosrov oğlu Xoca. “Al-muxtərəm” titulu əsas sədrələrə verilirdi.
Bizə tam şəkildə çatmış İslam dövrünün ən qədim abidəsi XI əsrə aid olan Məhəmməd məscididir. Məscidin divarında ərəb dilində yazılmış yazıda deyilir: «Bu məscid 471 hicri (1078/79-cu illərdə) al-ustad ar-rais Məhəmməd oğlu Əbu Bəkər tərəfindən tikilmişdir». Bu tarix Şirvanşah Fəriburz I hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir.
Həmin dövrdə şəhər başçısına «rais» adı verilirdi. Raislər nəcib təbəqədən seçilir, hakimiyyətin göstərişlərini şəhər sakinlərinə çatdırır, həmçinin əhalinin narazılıqları barədə hakimiyyət orqanlarını məlumatlandırırdılar. Şəhər raisləri iri ticarət və maliyyə əməliyyatlarında fəal iştirak edirdilər. Onların əsas gəlir mənbəyi ticarət idi. Raislər həmçinin kəndlərin başçıları təyin olunurdular.
Onların vəzifəsinə kənd əhalisinin bütün inzibati işlərinə rəhbərlik etmək və kəndin abadlaşdırılması daxil idi. Raislər çox vaxt Şirvanşahların əleyhinə çıxır və sənətkarlar hərəkatına rəhbərlik edirdilər. «Al-ustad» titulundan belə görünür ki, Məhəmməd tacirlər gildiyasına rəhbərlik edirdi. Yazıda Şirvanşahın adı qeyd olunmayıb ki, bu da mənbələrin verdiyi məlumatları bir daha təsdiqləyir — raislər cəmiyyətdə böyük nüfuza malik idi və şəhər özünüidarəsində mühüm inzibati rol oynayırdılar
Bu məscid XVIII əsrdən etibarən «Sınıq qala» adı ilə tanınır, bu adın öz tarixi var və general Matyuşkinin Bakı üzərinə yürüşü ilə bağlıdır. 1723-cü ildə Rusiya hərbi eskadrası, Xəzər dənizində əhəmiyyətli liman olan Bakı şəhərini ələ keçirmək və İrana, Hindistana doğru irəliləmək məqsədilə 15 gəmidən ibarət donanma ilə Bakının sahillərinə yaxınlaşmışdır.
Onlar şəhər başçısına şəhəri təhvil verməsi ilə bağlı ultimatum göndərdilər. Rədd cavabı aldıqdan sonra şəhərə atəş açdılar. Top mərmilərindən biri Məhəmməd məscidinin minarətini zədələdi və o vaxtdan məscid «Sınıq qala» ikinci adını aldı.
Şahidlərin sözlərinə görə, həmin vaxt güclü külək qalxır və rusların yelkənli gəmilərini dərin dənizə aparır. Şəhərin müsəlman əhalisi bunu kafirlərə qarşı Allahın cəzası kimi qəbul edir. Bu fürsətdən istifadə edən şəhər sakinləri divarları möhkəmləndirir və müdafiəyə hazırlaşırlar. Lakin ikinci hücum şəhərin düşməsi ilə nəticələnir.
Məscid kompleksi minarəti də əhatə edir, minarət isə daşdan hazırlanmış şərəfə balkonla başa çatır, burada stalaktit karnizinin altında lent şəklində kufi xətti yazı yer alır. Ərəb alimi Əbd əl-Xəy Həbibi kufi yazısının paleoqrafik xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq məscidin yazısını bənzərsiz və dünyada analoqu olmayan kimi qiymətləndirir. Minarətin hündürlüyü 22 metrdir. O, öz kütləliliyi və stalaktit ornamentlərinin mürəkkəbliyi ilə seçilir. XX əsrin 80-ci illərində aparılan bərpa işləri zamanı məscidin namaz zalının altında oxşar, ucluq qalereyaları olan yuxarı otaq aşkar olunub. Buradan tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri göstərir ki, Məhəmməd məscidi odpərəstlik məbədi üzərində tikilib. Odpərəstlik mədəniyyətinin izləri həmçinin Əşur məscidində və Katedral məscidində aşkar olunub. Tarixi reallıqlar dəyişdikcə dinlər dəyişsə də, müqəddəs məkanlar dəyişməz qalıb.
Son illərdə İçərişəhərdə turizm infrastrukturu əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilib. Hazırda bu tarixi məkan müasir turizmin mərkəzinə çevrilib.
Bərpa olunan memarlıq abidələri və tarixi yerlər turizm marşrutlarına daxil edilib və turizm məqsədləri üçün istifadə olunur.
Bakı xanlarının iqamətgahı və bu ərazidə tapılmış orta əsr hamamı haqqında bir neçə söz demək istərdim. Bir neçə ildir ki, Bakı xanlarının iqamətgahı və qala divarlarının yanında, parlaq qapıların girişində yerləşən orta əsr hamamının bərpası üzrə böyük layihə həyata keçirilir. Hal-hazırda bu işlər yekunlaşmaq üzrədir və yaxın zamanda bütün kompleks şəhərimizin ziyarətçiləri və qonaqları üçün açılacaq.
Hazırda Azərbaycan xalqının zəngin mədəni irsini əks etdirən İçərişəhər tarix-memarlıq qoruğu dövlətin diqqətindədir və qorunur.
Müəllif: Vəfa Quliyeva, tarix elmləri doktoru.
