İrs: “Azərbaycan xalçaları – cənnət səadətinin rəmzləri”
“Bəşəriyyət ağacı” və ya “həyat ağacı” anlayışının mənşəyi əsrlərin dərinliyinə gedib çıxır. Ehtimal ki, ibtidai insanlar ağacı “meyvə bəxş edən” və totem kimi müqəddəsləşdirirdilər. Ağaca belə bir ehtiram müxtəlif xalqların mifologiyalarında öz əksini tapmışdır. Məsələn, Skandinaviya mifologiyasında dünya ağacı – müqəddəs kül ağacı İqqdrasil– müxtəlif aləmləri birləşdirir: göyləri, yer üzünü və yeraltı dünyanı (cəmi 9 dünya). Onun zirvəsində qartal və qızılquş oturur, köklərinin yanında əjdaha və ilan yaşayır, köklərinin altında isə müqəddəs bulaqlar yerləşir.
Bir çox xalqların inanclarında həyat və tale ağacının quruluşu olduqca oxşardır: ağacın zirvəsində quşlar, dibində isə su hövzəsi olur. Məhz su hövzəsinin mövcudluğu istənilən naxışda həyat ağacını adi bitki naxışından fərqləndirməyə imkan verir. Türk dillərində danışan xalqların inancına görə, quş ölənlərin ruhunun rəmzidir və buna görə də ağacın zirvəsində – “səmavi aləmdə” təsvir olunur. Lakin daha sonrakı naxışlarda, o cümlədən Azərbaycan xalçalarında bu sakral məna itmiş və quşlar aşiq cütlüyün simvoluna çevrilmişdir. Əgər quşların başları bir-birindən üz çevirmiş vəziyyətdə təsvir olunurdusa, bu, mübahisə və ya ayrılıq mənasını verirdi.
Qədim İran mifologiyasında dünya ağacı simvolikası müqəddəs Simurq quşu obrazı ilə sıx bağlıdır. Bu quş it başı və pəncələri, qanadları və balıq pulcuqlu bədəni ilə üç ünsürə – torpaq, hava və suya – hakimiyyətini simvolizə edirdi. Məhz bu simvolik mənaya görə Azərbaycan xalçalarında demək olar ki, həmişə həyat ağacının dibində su hövzəsində balıqlar, budaqlarında quşlar, yanlarında isə itlər təsvir edilirdi. Bundan əlavə, Səfəvilər dövründə Simurqun təsviri İranın embleminə çevrilmiş və bu da Azərbaycan xalq sənətində həmin obrazın əks olunması ənənəsini möhkəmləndirmişdi.
Həyat ağacı simvolikasına xristianlıq və islam dinləri də böyük əhəmiyyət verir. Bu dinlərə görə, ilk insanların yer üzünə enərək günahkar olmalarının səbəbi onların cənnətdəki “Yaxşı və Pis Elmi” ağacının meyvəsindən dadmaları olmuşdur. Onlar alma meyvəsindən (qədim yəhudi ənənəsində buğda, başqa versiyalar da mövcuddur) dadaraq “Yaxşı və Pisi bilən tanrılar kimi” olmuşlar.
Cənnət obrazı çiçəklənən bağ şəklində təsvir olunması ilə Avesta dininə də xas idi. Bu məkan “paradise” adlanırdı (sonralar bu söz yunan dilindən bir çox Avropa dillərinə keçmiş və mənasını demək olar ki, dəyişməmişdir) və kvadrat hasarla əhatələnmiş ov bağı kimi təqdim olunurdu.
İran zadəganları cənnət bağının dəbdəbəsini real memarlıq formalarında – saraylarda və bağlarda – canlandırmağa çalışırdılar. Zərdüştilik yerini İslam dininə verdikdən sonra bu dinə əsasən də cənnət Qurana uyğun olaraq “əbədi bağ”, “nemət bağları” kimi təsəvvür edilirdi. Müsəlman mifologiyasında cənnəti ifadə edən ən çox işlənən “cənnət” sözü ərəb dilindən tərcümədə “bağ” mənasını verir.
Qurana görə, cənnətdə bir neçə çay axır – su, süd, şərab və bal çayları, onların içində əsas olanı isə Kövsərdir. Bu səbəbdən bəzi xalçaların kompozisiyasında əsas həyat ağacının dibində yerləşən mərkəzi su hövzəsi və ondan axan kiçik çaylar – kanalların təsvirinə rast gəlinir. Bu, həyat ağacının simvolikasını tamamlayan mühüm elementlərdəndir.
Quranda cənnət bağında bitən bir neçə konkret ağac növü qeyd olunur: “xurma və nar ağacları”, “meyvələrlə dolu talha”, “tikanı olmayan lotus”. Deməli, yalnız xalça naxışlarında deyil, digər bəzək elementlərində də geniş yayılmış palma budaqları, lotus, nar və digər bitki motivlərinin dərin mifoloji mənşəyi vardır.
Azərbaycan miniatürlərində “cənnət bağı” adətən kvadrat formalı hovuz, axar çaylar və ağacların – mütləq şəkildə təsvir olunan və axirət həyatını simvolizə edən sərvinin əhatəsində təsvir olunur. Həyat ağacı obrazı Azərbaycan xalq yaradıcılığının bir çox sahələrindən keçir. “Müqəddəs ağac” təsviri xeyir-dua kimi qəbul olunur, parça və naxışlarda əks olunur, başdaşı və divar rəsmlərinin naxışlarına daxil edilir. Bu simvolu ifadə edən ağaclar müxtəlif ola bilər – meyvə ağaclarından sərvə qədər, hətta “buta” naxışı da bu rolu daşıya bilər. Bundan əlavə, çiçəklərlə dolu vaza təsviri də həyat ağacını simvolizə edir və uzun, firavan və nemətlərlə dolu ömrə işarə edir.
Lakin çox azımız gündəlik həyatımızda ətrafımızda əbədi səadət, xoşbəxtlik arzusu və talisman olan bu simvollarla qarşılaşdığımızı anlayırıq. Bu, bəlkə də nənəmizdən qalmış xalçadır ki, oradan bizə cənnət bağı baxır (biz isə ucuz realizmin təsiri ilə yalnız “şərti” və “təhrif olunmuş” ağac təsvirlərini görürük). Bu, Şəki xanlarının sarayındakı rəsmlər və ya Bakının qədim malikanələrindəki suvaq naxışları ola bilər – biz isə yalnız “çiçəkli vaza” motivinin bu gün bir qədər köhnəlmiş göründüyünü düşünürük. Hətta yeni bir don üzərindəki palma budaqları və lotus naxışı da yalnız dəb meyarlarına uyğunluğu ilə qiymətləndirilir…
Doğrudur, yay fəslində bir çoxlarımız öz kiçik “paradise”lərinə – bağ evlərinə can atırlar. Və bax elə burada genetik yaddaş özünü büruzə verir. Yalnız nüfuz məsələsindən ötrü hər yerli bağbanın öz sahəsində hovuz düzəltməyə ehtiyac duyması təsadüfdürmü? Bəlkə də biz hiss edirik ki, yer üzündə öz şəxsi kiçik cənnətimiz yaranır: ailəni qoruyan həyat ağacı, onun dibində balıqlarla dolu bir su hövzəsi, budaqlarında quşlar və yanlarında itlər…
Müəllif: Nailə Bənnayevа.
